«ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΜΕ ΤΗ ΓΥΡΗ» & «ΛΑΞΕΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΣΚΟΤΑΔΙ»: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ ΚΡΗΤΗΣ «ΛΥΧΝΟΣΤΑΤΗΣ» ΜΕ ΑΜΕΑ
Μαίρη Μπαριτάκη
Το Μουσείο «Λυχνοστάτης» μέσα από τα εκπαιδευτικά προγράμματα που προσφέρει στους μικρούς επισκέπτες του επιχειρεί ν’ αξιοποιήσει και τις 3 θεματικές του συλλογές: τη λαογραφική – φυσιογνωστική – καλλιτεχνική. Κι επειδή οι 3 αυτές θεματικές περιοχές, δηλ. ο λαϊκός πολιτισμός, το φυσικό περιβάλλον και η λαϊκή καλλιτεχνική δημιουργία στην Κρήτη, έχουν στενή σχέση μεταξύ τους με τη μια να υπεισέρχεται συχνά στο πεδίο της άλλης -προσπαθούμε και τα εκπαιδευτικά προγράμματα να καθρεφτίζουν αυτήν ακριβώς τη συνθετική σχέση φωτίζοντας το εκάστοτε θέμα με πρόσθετες προσεγγίσεις. Αποτέλεσμα είναι η πληρέστερη εικόνα, η ένταξη στον τόπο και στον χρόνο.
Πέρα όμως από τη διαθεματική προσέγγιση και μέσα στα πλαίσια της παιδοκεντρικής θεώρησης επιχειρούμε τα εκπαιδευτικά προγράμματα να είναι συμμετοχικά και «ανοιχτά» στις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα των παιδιών. Από το έτος 2003 το Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων του Μουσείου έχει σχεδιάσει και υλοποιεί και νέα προγράμματα, όχι πια γενικά και εισαγωγικά, αλλά θεματικά και μονογραφικά. Πρόκειται για τη «νέα γενιά», θα λέγαμε, των εκπαιδευτικών του προγραμμάτων, όπου συμπεριλαμβάνονται και άτομα με αναπηρίες (νοητική υστέρηση και αυτισμό, κώφωση, τυφλότητα) καθώς και άτομα σε στάδιο απεξάρτησης από τα ναρκωτικά. Σχεδιάσαμε τα νέα προγράμματα έτσι, ώστε να περιέχουν και αυτά τα παιδιά, ώστε να είναι «προσβάσιμα» από τα άτομα με αναπηρίες. Ας δούμε λοιπόν δύο από τα προγράμματα αυτά πιο αναλυτικά:
«ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΜΕ ΤΗ ΓΥΡΗ»
Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Πανηγύρι με τη γύρη» έχει ως θέμα του την κοινωνία των μελισσών. Πρόκειται για ένα κυρίως φυσιογνωστικό πρόγραμμα που, όμως, αντλεί στοιχεία και από την καλλιτεχνική και τη λαογραφική συλλογή του Μουσείου. Το πρόγραμμα αυτό υλοποιήθηκε πειραματικά στις 18/05/2002 στα πλαίσια του εορτασμού που είχε ορίσει το ICOM για την Παγκόσμια Ημέρα των Μουσείων, οπότε και εγκαινιάστηκε ένας νέος χώρος στο Μουσείο, το «Σπίτι της Μέλισσας και του Κεριού». Συμμετείχαν παιδιά Β΄ -Γ΄ Δημοτικού από το Σχολείο της Χερσονήσου. Τα όποια συμπεράσματα, και κυρίως ο προσανατολισμός του Μουσείου σε συνεργασίες με κοινωνικούς φορείς, μας οδήγησαν στην απόφαση να επανασχεδιάσουμε και να υλοποιήσουμε το πρόγραμμα αυτό, το πρώτο της νέας γενιάς εκπαιδευτικών προγραμμάτων του Μουσείου, με το Εξειδικευμένο Κέντρο ΑμεΑ «Ζωοδόχος Πηγή» «Ζωοδόχος Πηγή», με την ευκαιρία του Ε.Ε. ΑμεΑ 2003. Το Κέντρο «Ζωοδόχος Πηγή», ένας από τους πιο δραστήριους φορείς ΑμεΑ στην Κρήτη, φιλοξενεί άτομα με νοητική υστέρηση και αυτισμό, ηλικίας 10 – 40 ετών. Προσκαλώντας τα παιδιά του συγκεκριμένου Κέντρου να συμμετάσχουν στο
πρόγραμμα «Πανηγύρι με τη γύρη», προσβλέπαμε στην τόνωση του ενδιαφέροντός τους για το φυσικό περιβάλλον, μέσω μιας ευχάριστης και αξιομνημόνευτης εμπειρίας. Επιπλέον, έχοντας συνειδητοποιήσει την ανάγκη της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης που στηρίζεται στην αντίληψη ότι η πολλαπλότητα της κοινωνίας «είναι δομικό χαρακτηριστικό του σχολικού και του κοινωνικού χώρου και ότι με τις κατάλληλες παιδαγωγικές τεχνικές αυτή μπορεί να αξιοποιηθεί ως εμπλουτιστικό, δυναμικό στοιχείο της εκπαιδευτικής διαδικασίας προς όφελος όλων», στοχεύαμε στην ενεργοποίηση και στη βιωματική και συναισθηματική εμπλοκή των παιδιών.
Προηγήθηκε η δική μας επίσκεψη στο Κέντρο. Εκεί γνωρίσαμε τα παιδιά, είδαμε τους χώρους όπου φιλοξενούνται, τα εργαστήρια που παρακολουθούν (μαγειρικής, τραπεζοκομίας, κηπουρικής, υφαντικής, εικαστικών, χειροτεχνίας), και τα προσκαλέσαμε στο Μουσείο. Παράλληλα, είχαμε συνεργασία με τους εκπαιδευτές τους για την άρτια προετοιμασία της επίσκεψης και –κυρίωςσυμφωνήσαμε ότι τα παιδιά θα μπορούσαν να συμβάλλουν στην τελική διαμόρφωση και ολοκλήρωση του προγράμματος με συγκεκριμένες δράσεις που επιτρέπει ο ανοιχτός χαρακτήρας του (ζωγραφική, χειρροτεχνικές κατασκευές). Το «Πανηγύρι με τη γύρη», λοιπόν, «στήνεται» στον αύλειο χώρο του Μουσείου -περιβόλι, κήπος με αρωματικά φυτά- και στο «Σπίτι της μέλισσας και του κεριού». Η διάρκεια του προγράμματος είναι περίπου 60΄-75΄. Οι γενικότεροι στόχοι , όπως τους είχαμε θέσει εξαρχής, ήταν :
ΓΕΝΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ
·Η εξοικείωση των παιδιών με τον κόσμο της μέλισσας και η κατανόηση της δομής της κοινωνίας των μελισσών ·Η γνωριμία με τη διαδικασία παρασκευής του μελιού ·Η γνώση των μελισσοκομικών φυτών και η συνειδητοποίηση της συμβολής της μέλισσας στην επικονίασή τους ·Η συνειδητοποίηση της διατροφικής και θεραπευτικής σημασίας του μελιού για τον άνθρωπο, αλλά και -πριν από αυτό-η σημασία του για την ίδια τη μέλισσα ·Η καλλιέργεια της αξίας της οργάνωσης και της συλλογικότητας και η ανάπτυξη του συναισθήματος της αλληλεγγύης ·Η ανάπτυξη δεξιοτήτων (νοητική, καλλιτεχνική, γλωσσική κ.ά) και η κατανόηση του κόσμου μέσα από αυτές Μετά τη γνωριμία μας με τα παιδιά με νοητική στέρηση και αυτισμό στο Κέντρο «Ζωοδόχος Πηγή» οριοθετήσαμε και κάποιους πιο ειδικούς στόχους :
ΕΙΔΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ
·Η αξιοποίηση των κινητικών, γνωστικών δεξιοτήτων με την παράλληλη χρήση της φαντασίας των παιδιών. ·Η καλλιέργεια θετικών τρόπων σκέψης και συμπεριφοράς αλλά και προσωπικών οραμάτων για τον κόσμο. ·Η οικοδόμηση μιας ενσυνείδητης σχέσης με τη φύση και με τον εαυτό τους και η ενδυνάμωση του αισθήματος της συντροφικότητας και του εθελοντισμού. Τέλος, η δομή του προγράμματος, αναφορικά με τις επιμέρους δραστηριότητές του, είναι: Συμμετοχική ξενάγηση
Παραμύθι Δραματοποίηση Χειροτεχνία - Εικονογράφηση
30 Σεπτεμβρίου 2003, λοιπόν, και τα παιδιά και οι συνοδοί εκπαιδευτές τους φτάνουν στο Μουσείο. Πρόκειται για παιδιά –αγόρια και κορίτσια-ηλικίας 15 – 20 ετών (που βέβαια, νοητικά κατατάσσονται σε πολύ μικρότερες ηλικίες). Η μουσειοπαιδαγωγός γνωρίζεται με τα παιδιά.
Το Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα ξεκινάει από τον υπαίθριο χώρο του Μουσείου. Με ερωτήσεις η μουσειοπαιδαγωγός και ακολουθώντας τη «στρατηγική της αράχνης» εκμαιεύει και αξιοποιεί γνώσεις που ήδη έχουν τα παιδιά από τη συμμετοχή τους στα εργαστήρια του Κέντρου, αλλά και από τη γενικότερη εμπειρία τους. Τα οπωροφόρα δέντρα, τα λουλούδια, τα αρωματικά φυτά γίνονται αφορμή για παρατήρηση και συζήτηση σχετικά με τη γύρη και την επικονίαση. Να σημειωθεί ότι τα παιδιά εκείνα που παρακολουθούσαν το εργαστήριο της Κηπουρικής αναγνώριζαν εύκολα τα διάφορα δέντρα και φυτά του περιβολιού. Η ομάδα της Μαγειρικής, πάλι, μας υπενθύμισε ότι το δεντρολίβανο το χρησιμοποιούμε για να αρωματιστεί το ψάρι, ενώ τα βερίκοκα γίνονται νόστιμη μαρμελάδα. Η ομάδα της Υφαντικής μας έκανε να δούμε το ξεραμένο φύλλο στους κορμούς της φραγκοσυκιάς σαν εργόχειρο. Τα παιδιά μυρίζονται τα λεμονόφυλλα, τα τριαντάφυλλα, αλλά και το θυμάρι, τη ρίγανη, τη μαντζουράνα, τη φασκομηλιά, τον δίκταμο. Με τον τρόπο αυτό εξοικειώνονται με το χώρο, νιώθουν ότι μπορούν να συμβάλλουν στην κοινή γνώση, ενώ συγχρόνως η εστίαση στο συγκεκριμένο θέμα της μέλισσας γίνεται φυσικά και αβίαστα, αφού τα ίδια τα παιδιά αναφέρουν τη μέλισσα ως ένα έντομο που συντελεί στη διαδικασία διαιώνισης των φυτών. Έτσι, λέξεις -όροι, όπως: βασίλισσα -εργάτριες -κηφήνες -κυψέλες -κηρήθρες νέκταρ -γύρη -μέλι -κεντρί αναφέρονται και με τη βοήθεια της μουσειοπαιδαγωγού ταξινομούνται, ώστε τα παιδιά να αντιληφθούν τη λειτουργία καθενός και τη σχέση μεταξύ τους.
Στη συνέχεια, η ήδη υπάρχουσα γνώση εμπλουτίζεται και όροι πιο ειδικοί, όπως αερίστριες, τροφοί, προνύμφη, βασιλικός πολτός, μελίττωμα, ρητίνη, πρόπολη, χορός των μελισσών, γίνονται γνωστοί στα παιδιά. Συγχρόνως, οι πληροφορίες αυτές –αρκετά δυσνόητες και για παιδιά που δεν υστερούν νοητικάυποστηρίζονται με τη χρήση φωτογραφικού υλικού αλλά και με την αναγνώριση αντικειμένων που υπάρχουν στο “Σπίτι της Μέλισσας” και γύρω από αυτό. Έτσι τα παιδιά μπορούν να δουν για παράδειγμα τη μέλισσα που κουβαλάει τη γύρη στα πίσω πόδια, ένα σμήνος μελισσών, το μελισσοκόμο που “τρυγά” το μέλι αλλά και τις κυψέλες, τη δομή μιας κηρήθρας, καθώς και εργαλεία κηροπλαστικής ή μπορούν επίσης να διαβάσουν -αλλά και να τραγουδήσουν -μαντινάδες με θέμα τη μέλισσα, το μέλι, το κερί, αλλά και να δουν και ν’ αγγίξουν ξυλόγλυπτες αποτυπώσεις της μέλισσας από λαϊκό καλλιτέχνη. Τώρα ο κόσμος της μέλισσας έχει «κεντρίσει» το ενδιαφέρον των παιδιών. Το ζητούμενο στο σημείο αυτό είναι η ευκολότερη δυνατή προσέγγιση του θέματος από τα συγκεκριμένα παιδιά. Επιλέγουμε την οδό του παραμυθιού. Τα παραμύθια αποτελούν, πιστεύουμε, έναν ασφαλή και διόλου καταναγκαστικό τρόπο μετάδοσης της γνώσης. Προκαλούν συναισθηματική εμπλοκή των παιδιών που συμπάσχουν με τους ήρωες. Είναι γοητευτικά, εκπλήσσουν, προκαλούν αγωνία, αλλά δεν απογοητεύουν. Ενεργοποιούν τη φαντασία και παράγουν εικόνες. Εντάσσουν τα ίδια τα παιδιά στις εικόνες. Τους δίνουν ρόλο μέσα στις εικόνες.
Σκεφτήκαμε ότι στο παραμύθι θα ήταν ενδιαφέρον να υπάρχει και το στοιχείο της αναπηρίας. Έτσι, επινοήσαμε μια ιστορία με κεντρικό πρόσωπο μια τυφλή μέλισσα, τη Μελίνα. Μεταμορφώσαμε το έντομο αυτό σε πρόσωπο δίνοντάς του όνομα, οικογένεια, συναισθήματα και καθημερινές συνήθειες, ώστε να είναι δυνατή η ταύτιση των παιδιών μαζί του. Θεωρώντας ότι μαθαίνει κανείς αναγόμενος από τα γνωστά και οικεία στα άγνωστα, φροντίσαμε να δώσουμε στην ηρωίδα μας ένα περιβάλλον: ένα τοπίο, συντρόφους, δουλειές, γεύσεις, φόβους και όνειρα, παρελθόν, παρόν και μέλλον.
Έχοντας λοιπόν το πρόπλασμα του παραμυθιού και καθώς τα παιδιά έχουν ήδη αποκτήσει –μέσω της συμμετοχικής ξενάγησης-το απαιτούμενο γνωστικό υπόβαθρο, τα οδηγούμε στην αίθουσα πολλαπλών χρήσεων του Μουσείου. Εκεί θα απλωθεί μπροστά τους το παιδαγωγικό υλικό, η ζύμη του παραμυθιού, ώστε κι αυτά να συμμετάσχουν στο πλάσιμό του, στη σύνθεσή του. Η μουσειοπαιδαγωγός αρχίζει να ξετυλίγει το νήμα με τον γνώριμο τρόπο: «Μια φορά κι έναν καιρό στη Μελισσοπολιτεία ζούσε μια μέλισσα, η Μελίνα. Η Μελίνα έμενε σ’ ένα σπίτι με ζωηρά χρώματα, την κυψέλη, μαζί με πολλές άλλες μέλισσες που τις έλεγαν...». Τα παιδιά παίρνουν το κουβάρι του παραμυθιού και αρχίζουν να δίνουν ονόματα στις αδερφές και φίλες της Μελίνας, ονόματα, όπως Νεκταρία, Χρυσάνθη, Γυριστρούλα, Αύρα, Ανθή κ.ά. Η μουσειοπαιδαγωγός οδηγεί την ιστορία στη δέση: «Η Μελίνα είχε γεννηθεί τυφλή και γι’ αυτό της έλεγαν ότι ήταν δύσκολο να βγει έξω… Ήταν λοιπόν αναγκασμένη να μένει κλεισμένη στην κυψέλη, σαν τους τεμπέληδες τους κηφήνες ...». Το θέμα έχει τεθεί. Τα παιδιά καλούνται να λύσουν ζητήματα και ν’ απαντήσουν σ’ ερωτήματα που εμφανίζονται στη διάρκεια της ιστορίας:
-Μια τυφλή μέλισσα τι είδους εργασία θα μπορούσε να προσφέρει; Είναι μήπως μια άχρηστη μέλισσα;
Και πάλι:
-Η Μελίνα είναι καταδικασμένη να ζει για πάντα μέσα στην κυψέλη της
αερίζοντας, ή θα βγει κι αυτή κάποτε στον έξω κόσμο να κάνει
δουλειές σαν τις άλλες εργάτριες;
Κι ακόμη παραπέρα: -Αν θελήσει να φτιάξει τη δική της σταγόνα μέλι, θα τα καταφέρει ;
Τα παιδιά μέσα από τους ανθρωποκεντρικούς χαρακτήρες των ηρώων «ενσυναισθάνονται», μπαίνουν δηλαδή στη θέση του άλλου και βιώνουν με τη φαντασία τους μια κατάσταση που δεν είναι η δική τους, θα μπορούσε όμως να ήταν ή θα την συναντήσουν -αν δεν την έχουν ήδη συναντήσει -στην καθημερινή τους ζωή. Ουσιαστικά, για τα παιδιά με νοητική στέρηση και αυτισμό, πρόκειται για συναίσθηση κι όχι ενσυναίσθηση, αφού στην προσωπική τους ζωή –με τον ένα ή τον άλλο τρόπο-έχουν βιώσει και τα ίδια την αναπηρία, τον αποκλεισμό και τον εγκλεισμό που υφίσταται η τυφλή Μελίνα στο παραμύθι. Έτσι, συναισθάνονται την αγωνία, τη λαχτάρα, την ελπίδα που νιώθει η ηρωίδα, και προτείνουν τις δικές τους εκδοχές στη λύση του παραμυθιού, αποκαλύπτοντας όχι μόνο τις γνώσεις και τη φαντασία τους αλλά και τη στάση τους απέναντι στα προσωπικά τους ζητήματα.
Ένα πρόσθετο εργαλείο για την ενεργό συμμετοχή των παιδιών στην ανάπτυξη του παραμυθιού είναι η δραματοποίηση. Χρησιμοποιώντας απλές, πρόχειρες
στολές τα παιδιά διαλέγουν ρόλους (εργάτριες – κηφήνες-βασίλισσα συλλέκτριες – φρουροί – παραμάνες – αερίστρες κ.λ.π. ) και το παραμύθι γίνεται πια ολότελα δικό τους. Τα δρώμενα ακολουθούν την εξέλιξη της ιστορίας, όπως αυτή σχηματοποιείται από τα παιδιά με την επικουρία της μουσειοπαιδαγωγού και των εκπαιδευτών.
Το παραμύθι τελειώνει με τον «χορό των μελισσών», ένα πραγματικό πανηγύρι που συνεπαίρνει και τα ίδια τα παιδιά, καθώς «επικονιάζει» σ’ αυτά το κέφι και την ατμόσφαιρα γλεντιού. O χορός των μελισσών, στοιχείο όχι μόνο της μυθοπλασίας του παραμυθιού αλλά και της ίδιας της ζωής των μελισσών, αφού έτσι οι μέλισσες δείχνουν στις συντρόφους τους την απόσταση και την κατεύθυνση της τροφής, αποκτά μια πρόσθετη συμβολική σημασία για τα παιδιά της «Ζωοδόχου Πηγής». Γίνεται έκφραση της υπέρβασης της αναπηρίας τους –ενίοτε και σωματικής-, αφορμή για πλατιά χαμόγελα από παιδιά που πριν δυσκολεύονταν να χαρούν. Σαν τη Μελίνα μοιάζουν να βρήκαν την απόσταση και την κατεύθυνση της χαράς, και να τη δείχνουν στους φίλους τους. Καρπός του προγράμματος «Πανηγύρι με τη Γύρη» είναι η έντυπη έκδοση του ομότιτλου παραμυθιού εικονογραφημένη με έργα των παιδιών του Κέντρου. Όχι μόνο των παιδιών του εργαστηρίου χειροτεχνίας –όπως αρχικά είχαμε συμφωνήσει με τους υπεύθυνους του Κέντρου – αλλά από όλα τα παιδιά, που πραγματικά ενθουσιάστηκαν από το πρόγραμμα και ζήτησαν να συμμετάσχουν στην εικονογράφηση του παραμυθιού, ώστε ν’ αποτυπώσουν τη δική τους συμμετοχή, το δικό τους βίωμα.
Θεωρώντας ότι αυτή η εκδοτική προσπάθεια θα έπρεπε να μπορεί να διαβαστεί και από τυφλούς –αφού το θέμα του παραμυθιού με την τυφλή μέλισσα τους ενδιαφέρει άμεσα-σκεφτήκαμε να το εκδώσουμε και σε γραφή Braille. Πράγματι, απευθυνθήκαμε στο Φάρο Τυφλών και οι άνθρωποί του αγκάλιασαν αυτήν την προσπάθεια και ήδη έχουν προχωρήσει στην έκδοσή του στη γλώσσα γραφής Braille.
·Η αξιοποίηση των κινητικών, γνωστικών δεξιοτήτων με την παράλληλη χρήση της φαντασίας των παιδιών. ·Η καλλιέργεια θετικών τρόπων σκέψης και συμπεριφοράς αλλά και προσωπικών οραμάτων για τον κόσμο. ·Η οικοδόμηση μιας ενσυνείδητης σχέσης με τη φύση και με τον εαυτό τους και η ενδυνάμωση του αισθήματος της συντροφικότητας και του εθελοντισμού. Τέλος, η δομή του προγράμματος, αναφορικά με τις επιμέρους δραστηριότητές του, είναι: Συμμετοχική ξενάγηση
Παραμύθι Δραματοποίηση Χειροτεχνία - Εικονογράφηση
30 Σεπτεμβρίου 2003, λοιπόν, και τα παιδιά και οι συνοδοί εκπαιδευτές τους φτάνουν στο Μουσείο. Πρόκειται για παιδιά –αγόρια και κορίτσια-ηλικίας 15 – 20 ετών (που βέβαια, νοητικά κατατάσσονται σε πολύ μικρότερες ηλικίες). Η μουσειοπαιδαγωγός γνωρίζεται με τα παιδιά.
Το Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα ξεκινάει από τον υπαίθριο χώρο του Μουσείου. Με ερωτήσεις η μουσειοπαιδαγωγός και ακολουθώντας τη «στρατηγική της αράχνης» εκμαιεύει και αξιοποιεί γνώσεις που ήδη έχουν τα παιδιά από τη συμμετοχή τους στα εργαστήρια του Κέντρου, αλλά και από τη γενικότερη εμπειρία τους. Τα οπωροφόρα δέντρα, τα λουλούδια, τα αρωματικά φυτά γίνονται αφορμή για παρατήρηση και συζήτηση σχετικά με τη γύρη και την επικονίαση. Να σημειωθεί ότι τα παιδιά εκείνα που παρακολουθούσαν το εργαστήριο της Κηπουρικής αναγνώριζαν εύκολα τα διάφορα δέντρα και φυτά του περιβολιού. Η ομάδα της Μαγειρικής, πάλι, μας υπενθύμισε ότι το δεντρολίβανο το χρησιμοποιούμε για να αρωματιστεί το ψάρι, ενώ τα βερίκοκα γίνονται νόστιμη μαρμελάδα. Η ομάδα της Υφαντικής μας έκανε να δούμε το ξεραμένο φύλλο στους κορμούς της φραγκοσυκιάς σαν εργόχειρο. Τα παιδιά μυρίζονται τα λεμονόφυλλα, τα τριαντάφυλλα, αλλά και το θυμάρι, τη ρίγανη, τη μαντζουράνα, τη φασκομηλιά, τον δίκταμο. Με τον τρόπο αυτό εξοικειώνονται με το χώρο, νιώθουν ότι μπορούν να συμβάλλουν στην κοινή γνώση, ενώ συγχρόνως η εστίαση στο συγκεκριμένο θέμα της μέλισσας γίνεται φυσικά και αβίαστα, αφού τα ίδια τα παιδιά αναφέρουν τη μέλισσα ως ένα έντομο που συντελεί στη διαδικασία διαιώνισης των φυτών. Έτσι, λέξεις -όροι, όπως: βασίλισσα -εργάτριες -κηφήνες -κυψέλες -κηρήθρες νέκταρ -γύρη -μέλι -κεντρί αναφέρονται και με τη βοήθεια της μουσειοπαιδαγωγού ταξινομούνται, ώστε τα παιδιά να αντιληφθούν τη λειτουργία καθενός και τη σχέση μεταξύ τους.
Στη συνέχεια, η ήδη υπάρχουσα γνώση εμπλουτίζεται και όροι πιο ειδικοί, όπως αερίστριες, τροφοί, προνύμφη, βασιλικός πολτός, μελίττωμα, ρητίνη, πρόπολη, χορός των μελισσών, γίνονται γνωστοί στα παιδιά. Συγχρόνως, οι πληροφορίες αυτές –αρκετά δυσνόητες και για παιδιά που δεν υστερούν νοητικάυποστηρίζονται με τη χρήση φωτογραφικού υλικού αλλά και με την αναγνώριση αντικειμένων που υπάρχουν στο “Σπίτι της Μέλισσας” και γύρω από αυτό. Έτσι τα παιδιά μπορούν να δουν για παράδειγμα τη μέλισσα που κουβαλάει τη γύρη στα πίσω πόδια, ένα σμήνος μελισσών, το μελισσοκόμο που “τρυγά” το μέλι αλλά και τις κυψέλες, τη δομή μιας κηρήθρας, καθώς και εργαλεία κηροπλαστικής ή μπορούν επίσης να διαβάσουν -αλλά και να τραγουδήσουν -μαντινάδες με θέμα τη μέλισσα, το μέλι, το κερί, αλλά και να δουν και ν’ αγγίξουν ξυλόγλυπτες αποτυπώσεις της μέλισσας από λαϊκό καλλιτέχνη. Τώρα ο κόσμος της μέλισσας έχει «κεντρίσει» το ενδιαφέρον των παιδιών. Το ζητούμενο στο σημείο αυτό είναι η ευκολότερη δυνατή προσέγγιση του θέματος από τα συγκεκριμένα παιδιά. Επιλέγουμε την οδό του παραμυθιού. Τα παραμύθια αποτελούν, πιστεύουμε, έναν ασφαλή και διόλου καταναγκαστικό τρόπο μετάδοσης της γνώσης. Προκαλούν συναισθηματική εμπλοκή των παιδιών που συμπάσχουν με τους ήρωες. Είναι γοητευτικά, εκπλήσσουν, προκαλούν αγωνία, αλλά δεν απογοητεύουν. Ενεργοποιούν τη φαντασία και παράγουν εικόνες. Εντάσσουν τα ίδια τα παιδιά στις εικόνες. Τους δίνουν ρόλο μέσα στις εικόνες.
Σκεφτήκαμε ότι στο παραμύθι θα ήταν ενδιαφέρον να υπάρχει και το στοιχείο της αναπηρίας. Έτσι, επινοήσαμε μια ιστορία με κεντρικό πρόσωπο μια τυφλή μέλισσα, τη Μελίνα. Μεταμορφώσαμε το έντομο αυτό σε πρόσωπο δίνοντάς του όνομα, οικογένεια, συναισθήματα και καθημερινές συνήθειες, ώστε να είναι δυνατή η ταύτιση των παιδιών μαζί του. Θεωρώντας ότι μαθαίνει κανείς αναγόμενος από τα γνωστά και οικεία στα άγνωστα, φροντίσαμε να δώσουμε στην ηρωίδα μας ένα περιβάλλον: ένα τοπίο, συντρόφους, δουλειές, γεύσεις, φόβους και όνειρα, παρελθόν, παρόν και μέλλον.
Έχοντας λοιπόν το πρόπλασμα του παραμυθιού και καθώς τα παιδιά έχουν ήδη αποκτήσει –μέσω της συμμετοχικής ξενάγησης-το απαιτούμενο γνωστικό υπόβαθρο, τα οδηγούμε στην αίθουσα πολλαπλών χρήσεων του Μουσείου. Εκεί θα απλωθεί μπροστά τους το παιδαγωγικό υλικό, η ζύμη του παραμυθιού, ώστε κι αυτά να συμμετάσχουν στο πλάσιμό του, στη σύνθεσή του. Η μουσειοπαιδαγωγός αρχίζει να ξετυλίγει το νήμα με τον γνώριμο τρόπο: «Μια φορά κι έναν καιρό στη Μελισσοπολιτεία ζούσε μια μέλισσα, η Μελίνα. Η Μελίνα έμενε σ’ ένα σπίτι με ζωηρά χρώματα, την κυψέλη, μαζί με πολλές άλλες μέλισσες που τις έλεγαν...». Τα παιδιά παίρνουν το κουβάρι του παραμυθιού και αρχίζουν να δίνουν ονόματα στις αδερφές και φίλες της Μελίνας, ονόματα, όπως Νεκταρία, Χρυσάνθη, Γυριστρούλα, Αύρα, Ανθή κ.ά. Η μουσειοπαιδαγωγός οδηγεί την ιστορία στη δέση: «Η Μελίνα είχε γεννηθεί τυφλή και γι’ αυτό της έλεγαν ότι ήταν δύσκολο να βγει έξω… Ήταν λοιπόν αναγκασμένη να μένει κλεισμένη στην κυψέλη, σαν τους τεμπέληδες τους κηφήνες ...». Το θέμα έχει τεθεί. Τα παιδιά καλούνται να λύσουν ζητήματα και ν’ απαντήσουν σ’ ερωτήματα που εμφανίζονται στη διάρκεια της ιστορίας:
-Μια τυφλή μέλισσα τι είδους εργασία θα μπορούσε να προσφέρει; Είναι μήπως μια άχρηστη μέλισσα;
Και πάλι:
-Η Μελίνα είναι καταδικασμένη να ζει για πάντα μέσα στην κυψέλη της
αερίζοντας, ή θα βγει κι αυτή κάποτε στον έξω κόσμο να κάνει
δουλειές σαν τις άλλες εργάτριες;
Κι ακόμη παραπέρα: -Αν θελήσει να φτιάξει τη δική της σταγόνα μέλι, θα τα καταφέρει ;
Τα παιδιά μέσα από τους ανθρωποκεντρικούς χαρακτήρες των ηρώων «ενσυναισθάνονται», μπαίνουν δηλαδή στη θέση του άλλου και βιώνουν με τη φαντασία τους μια κατάσταση που δεν είναι η δική τους, θα μπορούσε όμως να ήταν ή θα την συναντήσουν -αν δεν την έχουν ήδη συναντήσει -στην καθημερινή τους ζωή. Ουσιαστικά, για τα παιδιά με νοητική στέρηση και αυτισμό, πρόκειται για συναίσθηση κι όχι ενσυναίσθηση, αφού στην προσωπική τους ζωή –με τον ένα ή τον άλλο τρόπο-έχουν βιώσει και τα ίδια την αναπηρία, τον αποκλεισμό και τον εγκλεισμό που υφίσταται η τυφλή Μελίνα στο παραμύθι. Έτσι, συναισθάνονται την αγωνία, τη λαχτάρα, την ελπίδα που νιώθει η ηρωίδα, και προτείνουν τις δικές τους εκδοχές στη λύση του παραμυθιού, αποκαλύπτοντας όχι μόνο τις γνώσεις και τη φαντασία τους αλλά και τη στάση τους απέναντι στα προσωπικά τους ζητήματα.
Ένα πρόσθετο εργαλείο για την ενεργό συμμετοχή των παιδιών στην ανάπτυξη του παραμυθιού είναι η δραματοποίηση. Χρησιμοποιώντας απλές, πρόχειρες
στολές τα παιδιά διαλέγουν ρόλους (εργάτριες – κηφήνες-βασίλισσα συλλέκτριες – φρουροί – παραμάνες – αερίστρες κ.λ.π. ) και το παραμύθι γίνεται πια ολότελα δικό τους. Τα δρώμενα ακολουθούν την εξέλιξη της ιστορίας, όπως αυτή σχηματοποιείται από τα παιδιά με την επικουρία της μουσειοπαιδαγωγού και των εκπαιδευτών.
Το παραμύθι τελειώνει με τον «χορό των μελισσών», ένα πραγματικό πανηγύρι που συνεπαίρνει και τα ίδια τα παιδιά, καθώς «επικονιάζει» σ’ αυτά το κέφι και την ατμόσφαιρα γλεντιού. O χορός των μελισσών, στοιχείο όχι μόνο της μυθοπλασίας του παραμυθιού αλλά και της ίδιας της ζωής των μελισσών, αφού έτσι οι μέλισσες δείχνουν στις συντρόφους τους την απόσταση και την κατεύθυνση της τροφής, αποκτά μια πρόσθετη συμβολική σημασία για τα παιδιά της «Ζωοδόχου Πηγής». Γίνεται έκφραση της υπέρβασης της αναπηρίας τους –ενίοτε και σωματικής-, αφορμή για πλατιά χαμόγελα από παιδιά που πριν δυσκολεύονταν να χαρούν. Σαν τη Μελίνα μοιάζουν να βρήκαν την απόσταση και την κατεύθυνση της χαράς, και να τη δείχνουν στους φίλους τους. Καρπός του προγράμματος «Πανηγύρι με τη Γύρη» είναι η έντυπη έκδοση του ομότιτλου παραμυθιού εικονογραφημένη με έργα των παιδιών του Κέντρου. Όχι μόνο των παιδιών του εργαστηρίου χειροτεχνίας –όπως αρχικά είχαμε συμφωνήσει με τους υπεύθυνους του Κέντρου – αλλά από όλα τα παιδιά, που πραγματικά ενθουσιάστηκαν από το πρόγραμμα και ζήτησαν να συμμετάσχουν στην εικονογράφηση του παραμυθιού, ώστε ν’ αποτυπώσουν τη δική τους συμμετοχή, το δικό τους βίωμα.
Θεωρώντας ότι αυτή η εκδοτική προσπάθεια θα έπρεπε να μπορεί να διαβαστεί και από τυφλούς –αφού το θέμα του παραμυθιού με την τυφλή μέλισσα τους ενδιαφέρει άμεσα-σκεφτήκαμε να το εκδώσουμε και σε γραφή Braille. Πράγματι, απευθυνθήκαμε στο Φάρο Τυφλών και οι άνθρωποί του αγκάλιασαν αυτήν την προσπάθεια και ήδη έχουν προχωρήσει στην έκδοσή του στη γλώσσα γραφής Braille.
«ΛΑΞΕΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΣΚΟΤΑΔΙ»
Ως φυσική συνέχεια της συνεργασίας αυτής με τον Φάρο Τυφλών υπήρξε και η περιοδική έκθεση που εγκαινιάστηκε κατά τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Μουσείων στις 18 Μαΐου 2005, με έργα γλυπτικής ενός τυφλού γλύπτη από τα Χανιά, του Πέτρου Ρουκουτάκη. Η έκθεση είχε τίτλο «Φωτερά Σκοτάδια» και στάθηκε η αφορμή για ένα ακόμη εκπαιδευτικό πρόγραμμα, μια εκπαιδευτική προσπάθεια που απευθυνόταν από τυφλούς σε ορώντες.
Συνήθως τα προγράμματα σχεδιάζονται από αρτιμελείς ανθρώπους και υλοποιούνται από ΑμεΑ. Όμως η περίπτωση του Πέτρου Ρουκουτάκη μας υπαγόρευε την αντίθετη προσέγγιση.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Στα πλαίσια της Παγκόσμιας Ημέρας Μουσείων που είχε ως τίτλο «Μουσεία Γέφυρες Πολιτισμών» οργανώσαμε στο Μουσείο δύο παράλληλες εκδηλώσεις: την προβολή της ταινίας της Λουκίας Ρικάκη «Ο άλλος», μια μελέτη στην ετερότητα, στην ύπαρξη του άλλου και στο σεβασμό του ζωτικού του χώρου, και την έκθεση γλυπτικής του Χανιώτη Πέτρου Ρουκουτάκη με τίτλο «Φωτερά Σκοτάδια».
Η έκθεση, μια σπουδή ζωής πάνω στην «κανονικότητα» και την αναπηρία, θα διαρκούσε σαράντα μέρες και στο διάστημα αυτό θα είχαμε καθημερινά
επισκέψεις σχολείων. Σκεφτήκαμε λοιπόν να οργανώσουμε ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για παιδιά 10-15 ετών με τους εξής στόχους:
• Η γνωριμία των παιδιών με την εικαστική τέχνη (υλικά, θεματικολογία, τρόπος εργασίας) και η καλλιέργεια της αισθητικής τους αντίληψης. • Η τόνωση της συλλογικότητας μέσα από την κοινή καλλιτεχνική πράξη. • Η συνάντηση των παιδιών με την ετερότητα, τη διαφορετικότητα, τον «άλλο» άνθρωπο και η συναίσθηση των δυσχερειών που αντιμετωπίζουν κάποιοι συνάνθρωποί τους. Για την υλοποίηση του προγράμματος το οποίο ονομάσαμε «ΛΑΞΕΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΣΚΟΤΑΔΙ» ετοιμάσαμε αρκετό εκπαιδευτικό υλικό:
• Εκπαιδευτικό φυλλάδιο, που μέσα από διάφορες ερωτήσεις & παιχνίδια βοηθά τα παιδιά να κατανοήσουν καλύτερα τα έργα • Ταινία σε μορφή DVD, διάρκειας 11΄, όπου ο καλλιτέχνης δουλεύει και μιλά για τον τρόπο εργασίας του Εκτός από την ταινία και το φυλλάδιο, στα εγκαίνια του προγράμματος με τα παιδιά του Καλλιτεχνικού Γυμνασίου Ηρακλείου είχαμε και
• Εισαγωγή – γνωριμία και συζήτηση με τον καλλιτέχνη • Εικαστικά δρώμενα με θέμα «Φως και Σκοτάδι» -σε συνεργασία με τους καθηγητές του Καλλιτεχνικού Γυμνασίου Ηρακλείου • Εργαστήριο με τον ίδιο τον καλλιτέχνη. Σ’ αυτό το εργαστήριο θα επικεντρώσω το υπόλοιπο της παρουσίασης, γιατί νομίζω ότι είχε ξεχωριστή επιτυχία καθώς συμπύκνωνε την εκπαιδευτική μας προσέγγιση και εκπλήρωνε σε μεγάλο βαθμό τους στόχους που είχαμε θέσει. Για μας το βασικό ζητούμενο του προγράμματος ήταν να συμπράξουν τα παιδιά μαζί με το γλύπτη σε μια μικρογραφία εικαστικής δημιουργίας συμμετέχοντας ταυτόχρονα σε μιαν άσκηση προσομοίωσης. Να νιώσουν δηλαδή την τυφλότητα βιώνοντάς την έστω και για λίγα λεπτά.
Ο Πέτρος Ρουκουτάκης είναι ένας σημαντικός γλύπτης με 12 ατομικές εκθέσεις, πολλές διακρίσεις και βραβεύσεις. Ξεκίνησε ως ζωγράφος και καθηγητής εικαστικών στη μέση εκπαίδευση και όταν τυφλώθηκε σε ηλικία 28 ετών μεταπήδησε –αναγκαστικά-στη γλυπτική και στην εκπαίδευση των τυφλών παιδιών. Ήταν λοιπόν ο πλέον κατάλληλος άνθρωπος και καλλιτέχνης για να οδηγήσει τα παιδιά αυτά – που στο σχολείο τους εκπαιδεύονται πάνω στην τέχνη – στα σκοτεινά μονοπάτια του φωτός, στα «φωτερά σκοτάδια» της όρασης και της απώλειας της.
Αφού λοιπόν έγινε η απαραίτητη γνωριμία, τα παιδιά παρακολούθησαν την ταινία και περιηγήθηκαν στην έκθεση με τη βοήθεια των φυλλαδίων. Στη συνέχεια ξεκίνησε το εργαστήριο με ένα πολύ απλό και φτηνό υλικό, το αλουμινόχαρτο…
Το πρόγραμμα επαναλήφθηκε με άλλα 11 σχολεία κατά τη διάρκεια της έκθεσης, και στη συνέχεια όταν η έκθεση μεταφέρθηκε σε άλλες πόλεις της Κρήτης ένα μέρος του υλικού αξιοποιήθηκε και εκεί. Τέλος, να σημειώσουμε ότι σε συνεργασία με το Φάρο Τυφλών ο κατάλογος της έκθεσης αποδόθηκε και σε γραφή Braille.
Με τα δύο αυτά παραδείγματα των εκπαιδευτικών δράσεων θελήσαμε να δείξουμε τους τρόπους με τους οποίους προσπαθούμε να αξιοποιήσουμε παιδαγωγικά τις δυνατότητες που παρέχει το μουσείο και να καταστήσουμε γόνιμη την επικοινωνία μουσείου - σχολείου και μουσείου – κοινωνίας ως χώρων που δεν μπορεί να έχουν
στεγανά μεταξύ τους και που είναι ανοιχτοί, «χωρίς τοίχους». Άλλωστε κατά τον μουσειολόγο Duncan Cameron το μουσείο είναι ένα «μήνυμα από μια διαφορετική τάξη». Μια τάξη που οι τοίχοι της
«σωριάζονται ήσυχα. Και τα τζάμια ξαναγίνονται άμμος το μελάνι ξαναγίνεται νερό τα θρανία ξαναγίνονται δέντρα η κιμωλία ξαναγίνεται ακρογιαλιά το φτερό ξαναγίνεται πουλί»
(Ζακ Πρεβέρ, «Σελίδα Γραπτού»)
Συνήθως τα προγράμματα σχεδιάζονται από αρτιμελείς ανθρώπους και υλοποιούνται από ΑμεΑ. Όμως η περίπτωση του Πέτρου Ρουκουτάκη μας υπαγόρευε την αντίθετη προσέγγιση.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Στα πλαίσια της Παγκόσμιας Ημέρας Μουσείων που είχε ως τίτλο «Μουσεία Γέφυρες Πολιτισμών» οργανώσαμε στο Μουσείο δύο παράλληλες εκδηλώσεις: την προβολή της ταινίας της Λουκίας Ρικάκη «Ο άλλος», μια μελέτη στην ετερότητα, στην ύπαρξη του άλλου και στο σεβασμό του ζωτικού του χώρου, και την έκθεση γλυπτικής του Χανιώτη Πέτρου Ρουκουτάκη με τίτλο «Φωτερά Σκοτάδια».
Η έκθεση, μια σπουδή ζωής πάνω στην «κανονικότητα» και την αναπηρία, θα διαρκούσε σαράντα μέρες και στο διάστημα αυτό θα είχαμε καθημερινά
επισκέψεις σχολείων. Σκεφτήκαμε λοιπόν να οργανώσουμε ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για παιδιά 10-15 ετών με τους εξής στόχους:
• Η γνωριμία των παιδιών με την εικαστική τέχνη (υλικά, θεματικολογία, τρόπος εργασίας) και η καλλιέργεια της αισθητικής τους αντίληψης. • Η τόνωση της συλλογικότητας μέσα από την κοινή καλλιτεχνική πράξη. • Η συνάντηση των παιδιών με την ετερότητα, τη διαφορετικότητα, τον «άλλο» άνθρωπο και η συναίσθηση των δυσχερειών που αντιμετωπίζουν κάποιοι συνάνθρωποί τους. Για την υλοποίηση του προγράμματος το οποίο ονομάσαμε «ΛΑΞΕΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΣΚΟΤΑΔΙ» ετοιμάσαμε αρκετό εκπαιδευτικό υλικό:
• Εκπαιδευτικό φυλλάδιο, που μέσα από διάφορες ερωτήσεις & παιχνίδια βοηθά τα παιδιά να κατανοήσουν καλύτερα τα έργα • Ταινία σε μορφή DVD, διάρκειας 11΄, όπου ο καλλιτέχνης δουλεύει και μιλά για τον τρόπο εργασίας του Εκτός από την ταινία και το φυλλάδιο, στα εγκαίνια του προγράμματος με τα παιδιά του Καλλιτεχνικού Γυμνασίου Ηρακλείου είχαμε και
• Εισαγωγή – γνωριμία και συζήτηση με τον καλλιτέχνη • Εικαστικά δρώμενα με θέμα «Φως και Σκοτάδι» -σε συνεργασία με τους καθηγητές του Καλλιτεχνικού Γυμνασίου Ηρακλείου • Εργαστήριο με τον ίδιο τον καλλιτέχνη. Σ’ αυτό το εργαστήριο θα επικεντρώσω το υπόλοιπο της παρουσίασης, γιατί νομίζω ότι είχε ξεχωριστή επιτυχία καθώς συμπύκνωνε την εκπαιδευτική μας προσέγγιση και εκπλήρωνε σε μεγάλο βαθμό τους στόχους που είχαμε θέσει. Για μας το βασικό ζητούμενο του προγράμματος ήταν να συμπράξουν τα παιδιά μαζί με το γλύπτη σε μια μικρογραφία εικαστικής δημιουργίας συμμετέχοντας ταυτόχρονα σε μιαν άσκηση προσομοίωσης. Να νιώσουν δηλαδή την τυφλότητα βιώνοντάς την έστω και για λίγα λεπτά.
Ο Πέτρος Ρουκουτάκης είναι ένας σημαντικός γλύπτης με 12 ατομικές εκθέσεις, πολλές διακρίσεις και βραβεύσεις. Ξεκίνησε ως ζωγράφος και καθηγητής εικαστικών στη μέση εκπαίδευση και όταν τυφλώθηκε σε ηλικία 28 ετών μεταπήδησε –αναγκαστικά-στη γλυπτική και στην εκπαίδευση των τυφλών παιδιών. Ήταν λοιπόν ο πλέον κατάλληλος άνθρωπος και καλλιτέχνης για να οδηγήσει τα παιδιά αυτά – που στο σχολείο τους εκπαιδεύονται πάνω στην τέχνη – στα σκοτεινά μονοπάτια του φωτός, στα «φωτερά σκοτάδια» της όρασης και της απώλειας της.
Αφού λοιπόν έγινε η απαραίτητη γνωριμία, τα παιδιά παρακολούθησαν την ταινία και περιηγήθηκαν στην έκθεση με τη βοήθεια των φυλλαδίων. Στη συνέχεια ξεκίνησε το εργαστήριο με ένα πολύ απλό και φτηνό υλικό, το αλουμινόχαρτο…
Το πρόγραμμα επαναλήφθηκε με άλλα 11 σχολεία κατά τη διάρκεια της έκθεσης, και στη συνέχεια όταν η έκθεση μεταφέρθηκε σε άλλες πόλεις της Κρήτης ένα μέρος του υλικού αξιοποιήθηκε και εκεί. Τέλος, να σημειώσουμε ότι σε συνεργασία με το Φάρο Τυφλών ο κατάλογος της έκθεσης αποδόθηκε και σε γραφή Braille.
Με τα δύο αυτά παραδείγματα των εκπαιδευτικών δράσεων θελήσαμε να δείξουμε τους τρόπους με τους οποίους προσπαθούμε να αξιοποιήσουμε παιδαγωγικά τις δυνατότητες που παρέχει το μουσείο και να καταστήσουμε γόνιμη την επικοινωνία μουσείου - σχολείου και μουσείου – κοινωνίας ως χώρων που δεν μπορεί να έχουν
στεγανά μεταξύ τους και που είναι ανοιχτοί, «χωρίς τοίχους». Άλλωστε κατά τον μουσειολόγο Duncan Cameron το μουσείο είναι ένα «μήνυμα από μια διαφορετική τάξη». Μια τάξη που οι τοίχοι της
«σωριάζονται ήσυχα. Και τα τζάμια ξαναγίνονται άμμος το μελάνι ξαναγίνεται νερό τα θρανία ξαναγίνονται δέντρα η κιμωλία ξαναγίνεται ακρογιαλιά το φτερό ξαναγίνεται πουλί»
(Ζακ Πρεβέρ, «Σελίδα Γραπτού»)
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Άντερσον, Μ., Φανταστικές κοινότητες. Αθήνα: Νεφέλη, 1997
Δαμιανάκος, Σ., Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός. Αθήνα: Πλέθρον, 1987
Ίδρυση, οργάνωση και λειτουργία εκπαιδευτικών τμημάτων σε μουσεία. Πρακτικά της Ετήσιας Συνάντησης της Διεθνούς Επιτροπής Εκπαίδευσης και Πολιτιστικής Δράσης στα Μουσεία (Ναύπλιο – Αθήνα, 2-16 Οκτωβρίου 1988). Αθήνα: ICOM – Ελληνικό Τμήμα, 1991 Κιουρτσάκης, Γ., Το πρόβλημα της παράδοσης. Αθήνα: Στιγμή, 1989
Κόκκινος, Γ. και Αλεξάκη, Ε. (επιμ.), Διεπιστημονικές προσεγγίσεις στη μουσειακή αγωγή. Αθήνα: Μεταίχμιο, 2002
Κυριακίδου-Ν., Α. Η θεωρία της ελληνικής λαογραφίας. Αθήνα: Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας,1978
Μουσεία, χώρος και εξουσία. Πρακτικά Ετήσιας Συνάντησης της Διεθνούς Επιτροπής Μουσειολογίας (Αθήνα – Θεσσαλονίκη, 17-23 Μαΐου 1993). Αθήνα: ICOM – Ελληνικό Τμήμα, 1996
Μουσούρη, Θ., «Έρευνα κοινού και αξιολόγηση στα μουσεία». Αρχαιολογία και Τέχνες 72 (1999): 56-61
Νάκου, Ε., Μουσεία: Εμείς, τα πράγματα και ο πολιτισμός. Αθήνα: Νήσος, 2001
Ο ρόλος των λαογραφικών μουσείων στα πλαίσια της Ενωμένης Ευρώπης. Πρακτικά της Α΄ Συνάντησης Λαογραφικών Μουσείων των Χωρών της Ευρωπαϊκής Κοινότητας (Αθήνα, 1-5 Οκτωβρίου 1992). Αθήνα: Ελληνική Εταιρεία Λαογραφικής Μουσειολογίας, 1994 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΛΙΝΑ: Εκπαίδευση – Λαϊκός πολιτισμός. Αθήνα: ΥΠΕΠΘ – ΥΠΠΟ-ΓΓΛΕ, 2000 Σκαλτσά, Ματίνα (επιμ.).
Η μουσειολογία στον 21ο αιώνα. Θεωρία και πράξη, Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου (Θεσσαλονίκη, 21-24 Νοεμβρίου 1997), Θεσσαλονίκη: Εντευκτήριο, 2001
Hooper-Greenhill, Ε., (επιμ.). The Educational Role of the Museum. Λονδίνο – Νέα Υόρκη: Routledge,1994 ---.
Cultural Diversity. Developing Museum Audiences in Britain. Λονδίνο – Ουάσιγκτον: Leicester University Press,1997
Munley, M.E., “Asking the Right Questions:Evaluation and the Museum Mission”. Museums News 64 (1986): 18-23 Vergo, P., (επιμ.) The New Museology, Λονδίνο: Reaktion Books, 1989
Walsh, K., The Representation of the Past. Museums and Heritage in the Post-Modern World. Λονδίνο – Νέα Υόρκη: Routledge, 1992
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου