Για πολλούς από εμάς, η αξία των δέντρων είναι αυτονόητη και προφανής, αν και άρρητη : δεν μπορούμε εύκολα να την προσδιορίσουμε παρά μόνο περιγραφικά, συναισθηματικά, υποκειμενικά.
Η αξία τους έχει σχέση με στιγμές που ζήσαμε στην παιδική μας ηλικία, όταν σκαρφαλώναμε σε φανταστικούς «ελέφαντες» στη διχάλα του κορμού κάποιου τεράστιου πεύκου ή όταν παίζαμε κρυφτό σε φανταστικές σπηλιές στα κενά που άφηναν οι πυράκανθοι σε κάποια πλατεία. Ή έχει σχέση με κάποια νεανική καλοκαιρινή στιγμή ύπνου κάτω απ’ τα αλμυρίκια ή ένα κρυφό φιλί στο δασωμένο περίβολο κάποιας εκκλησίας. Για πολλούς από εμάς τα δέντρα είναι κατά κάποιον τρόπο η πατρίδα μας. Και η αξία τους είναι προφανής: έχουν αυτό που λέγεται «εγγενής αξία», έχουν αξία επειδή υπάρχουν.
Όμως, όταν αλληλο-συνεννοούνται οι συνάνθρωποι μιας κοινωνίας δεν υπάρχει ταύτιση στο τι θεωρεί ο καθένας αυτονόητο. Και σίγουρα δεν υπάρχουν αυτονόητα στην οικονομία, είτε αυτή είναι ιδιωτική είτε συλλογική και δημόσια. Στον κόσμο αυτόν, τον πιο «αντικειμενικό», το πράσινο και τα δικά μας συναισθήματα είναι συχνά ένα νόμισμα μηδενικής σχεδόν αξίας, ευσχήμως και παγίως πτωχευμένο.
Σχεδόν παντού και πάντα, όταν ζυγίζονται επιλογές και παίρνονται αποφάσεις, είναι τα δέντρα που πληγώνονται. Από τις επιλογές μας για το πώς και που θα χτίσουμε το σπίτι μας, έως του πως θα σκιάσουμε το κατάστημά μας ή τι μορφή θα έχει το πάρκινγκ του. Κι από τις επιλογές των δημόσιων-συλλογικών υπηρεσιών για το πως θα είναι τα πεζοδρόμια, οι πλατείες κι οι παιδικές χαρές των πόλεων μας (π.χ. αν θα επικρατούν –όπως συνήθως κάνουν- σκληρά στοιχεία όπως τσιμέντο και πλακόστρωτα), έως τις αποφάσεις κατανομής των πόρων σε κάθε κρατικό ή δημοτικό προϋπολογισμό. Σχεδόν παντού και πάντα, όταν ζυγίζονται επιλογές και παίρνονται αποφάσεις, είναι το πράσινο που υποτιμάται.
Σίγουρα αυτή η κατάσταση οφείλεται –τουλάχιστον εν μέρει- στο γεγονός ότι δεν είχαν μετρηθεί και συγκεκριμενοποιηθεί τα οφέλη από το πράσινο στην πόλη. Είναι άλλωστε μία από τις βασικές αρχές της διοίκησης πως «μπορείς να διαχειριστείς μόνο ό,τι μετράς». Ακόμα και αυτή η γνωστή και μόνιμη επωδός ότι «το πράσινο παρέχει οξυγόνο» λίγο είχε να προσφέρει στην υπεράσπιση των δέντρων, αφού –παρότι είναι αληθής και η συνεισφορά των δέντρων αξιόλογη- αφενός η συγκέντρωση του οξυγόνου στη ατμόσφαιρα είναι πολύ μεγάλη, αφετέρου η συγκέντρωσή του δεν διαφοροποιείται σημαντικά κατά τόπους και, τέλος, σχεδόν το 90% του οξυγόνου που χρησιμοποιείται στη γη αντικαθίσταται από τα φύκη στους ωκεανούς.
Όλη αυτή η ασάφεια για τα οφέλη των δέντρων έχει ξεκαθαρίσει πάρα πολύ την τελευταία 20ετία –ξεκινώντας από τις ΗΠΑ αλλά με παγκόσμιες προεκτάσεις. Κι αν δεν το ξέρουμε είναι επειδή οι εξελίξεις από την Εσπερία φτάνουν με καθυστέρηση στη χώρα μας. Δεν είναι τυχαίο πως τη «σπίθα» για να διερευνηθεί το ζήτημα αυτό, την άναψε ένας ισχυρός πολιτικός, ο Richard Daley Jr., ο μακροβιότερος Δήμαρχος του Σικάγο (επί 22 χρόνια, από 24/04/1989 ως 16/05/2011). Ένας άνθρωπος – πολιτικός που αγαπούσε τα δέντρα και που δεν είχε χάσει την επαφή του με τη γη. Τόσο, που όταν κάποτε είχε ερωτηθεί σε μια συνέντευξη «τι είναι σημαντικό;» είχε απαντήσει «Τι είναι πραγματικά σημαντικό; Ένα δέντρο, ένα παιδί, λουλούδια».
Το ερώτημα που ήθελε να απαντήσει ο Daley για την πόλη του - η οποία ήταν τότε απ’ τις Η αναπαραγωγή είναι ελεύθερη εφόσον αναφέρεται η πηγή. Να αναφέρεται ως: χειρότερες στην ατμοσφαιρική ρύπανση στις ΗΠΑ - ήταν το εξής: «Είναι γεγονός πως περισσότερα δέντρα σημαίνουν καθαρότερο αέρα; Κι αν ναι, πόσο;» Για να λάβει απάντηση κατάφερε το 1991 να δεσμεύσει σημαντικά χρηματικά ποσά για εφαρμοσμένη έρευνα και να εμπλέξει τους πιο κατάλληλους δασολόγους ερευνητές.
Όταν ολοκληρώθηκε η έρευνα το 1994, τα αποτελέσματά της ήταν συγκλονιστικά για την εποχή: αποδείχθηκε πως τα υφιστάμενα δέντρα της πόλης αφαιρούσαν κατ’ έτος από την ατμόσφαιρα 6.145 τόνους ρυπαντών (μονοξείδιο του άνθρακα, διοξείδιο του θείου, διοξείδιο του αζώτου, όζον, σωματίδια), παρέχοντας υπηρεσίες αξίας 9,2 εκατομμυρίων δολαρίων. Ταυτόχρονα δέσμευαν 155.000 τν. διοξειδίου του άνθρακα (που είναι αέριο θερμοκηπίου).
Τη μεγαλύτερη εντύπωση μάλλον προκάλεσαν τα ενεργειακά αποτελέσματα της έρευνας, που απέδειξαν ότι μέσω της ρύθμισης της θερμοκρασίας της πόλης, τα δέντρα συνεισέφεραν σε μείωση της ενέργειας που καταναλώνεται για ψύξη και θέρμανση, οδηγώντας σε μείωση ως και 10% του σχετικού κόστους για κάθε κατοικία.
Η μελέτη εκείνη άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο πολλοί άνθρωποι έβλεπαν τα δέντρα, κατ’ αρχάς γιατί ανέδειξε ότι τα οφέλη τους είναι πολύ πιο ποικιλόμορφα απ’ ότι ήταν γνωστό έως τότε. Στην 20ετία που πέρασε, η σχετική έρευνα έχει αναπτυχθεί σε μεγάλο βάθος, αναδεικνύοντας – αλλά και ποσοτικοποιώντας– και επιπλέον οφέλη. Σήμερα, τα οφέλη που αποκομίζονται από το αστικό πράσινο και που έχουν προσδιορισθεί, μπορούν να καταταχθούν στις ακόλουθες κατηγορίες:
1) Εξοικονόμηση ηλεκτρικής ενέργειας. Τα δένδρα επηρεάζουν το κλίμα και βοηθούν στην εξοικονόμηση ενέργειας, κυρίως μέσω των εξής τρόπων: α) σκιάζουν τα κτίρια αλλά και δροσίζουν την ατμόσφαιρα με την διαδικασία της εξατμισοδιαπνοής, οδηγώντας σε μείωση της καλοκαιρινής κατανάλωσης και ιδιαίτερα στην αιχμή ζήτησης (μείωση χρήσης αιρκοντίσιον τις πιο ζεστές μέρες), β) μειώνουν την ταχύτητα του ανέμου το χειμώνα, οδηγώντας σε μείωση της χειμωνιάτικης κατανάλωσης (για θέρμανση).
2) Μείωση του διοξειδίου του άνθρακα της ατμόσφαιρας, τόσο έμμεσα όσο και άμεσα. Αφενός το συγκρατούν στον κορμό και στα φύλλα τους καθώς αναπτύσσονται, αφετέρου τα δένδρα που βρίσκονται κοντά σε κτίρια μειώνουν τις ανάγκες του κτιρίου σε θέρμανση και ψύξη και επομένως μειώνονται οι εκπομπές αερίων που σχετίζονται με την παραγωγή ενέργειας.
3) Βελτίωση της ποιότητας του αέρα, με διάφορους τρόπους: α) απορροφούν αέριους ρύπους (μονοξείδιο του άνθρακα, διοξείδιο του θείου, διοξείδιο του αζώτου), β) συγκρατούν μικρο-σωματίδια (π.χ. σκόνη, γύρη, καπνό), γ) ελευθερώνουν οξυγόνο, δ) μειώνουν την θερμοκρασία της ατμόσφαιρας και κατά συνέπεια το επίπεδο του παραγόμενου όζοντος, ε) μειώνουν την κατανάλωση ενέργειας και κατά συνέπεια την εκπομπή αέριων ρύπων όπως αυτοί που προαναφέρθηκαν αλλά και VOCs (πτητικές οργανικές ενώσεις).
4) Μείωση της απορροής των νερών της βροχής (ομβρίων υδάτων), που στις πόλεις αποτελεί βασικό παράγοντα μόλυνσης του υδροφόρου ορίζοντα, αλλά και που η διαχείρισή τους (αποχετεύσεις, κλπ) είναι πολύ ακριβή. Τα δένδρα μειώνουν την απορροή των ομβρίων με διάφορους τρόπους: α) τα φύλλα και τα κλαδιά αναχαιτίζουν την βροχή, και επομένως μειώνουν τον όγκο της απορροής και καθυστερούν την εκδήλωση της αιχμής της, β) οι ρίζες συγκρατούν το νερό στο υπέδαφος μειώνοντας την ροή στην επιφάνεια, γ) τα δένδρα μειώνουν την διάβρωση του εδάφους.
5) Τεχνικά, μηχανικά και συγκοινωνιακά οφέλη. Τέτοια είναι π.χ. τα εξής: α) βελτίωση συνθηκών και διάρκειας ζωής πεζοδρομίων και δρόμων, αφού η σκίαση ενός δρόμου έστω και κατά το 1/5 της έκτασής του, οδηγεί σε τέτοια βελτίωση των μηχανικών συνθηκών ώστε σε βάθος χρόνου 30 ετών να προκύπτει εξοικονόμηση πόρων κατά 60% για τη συντήρηση του δρόμου, β) έλεγχος θορύβου κατά αρκετά decibel με τη χρήση δενδροστοιχιών και φυτοφρακτών, γ) έλεγχος κυκλοφορίας, π.χ. χρήση για κατεύθυνση και ασφάλεια πεζών, νησίδες ασφαλείας, μείωση οπτικής ενόχλησης από τα φώτα της αντίθετης λωρίδας, κλπ.
6) Αισθητικά, κοινωνικά και άλλα οικονομικά οφέλη. Αποτελέσματα σχετικών ερευνών τοπικά έχουν δείξει τα εξής που μπορούν να αναφερθούν ως παραδείγματα: α) αύξηση της αξίας της γης και της ιδιοκτησίας, καθώς κατά τεκμήριο ο αγοραστής είναι πρόθυμος να πληρώσει περισσότερα προκειμένου να αγοράσει μια ιδιοκτησία σε δενδρόφυτη περιοχή παρά σε μια χωρίς καθόλου ή με ελάχιστα δένδρα, ενώ στις ΗΠΑ έχει διαπιστωθεί ότι κάθε μεγάλο δέντρο στην αυλή ενός σπιτιού μπορεί να αυξάνει την αξία της ιδιοκτησίας κατά 1%, β) βελτίωση της επιχειρηματικότητας, δεδομένου ότι σε δενδρόφυτες εμπορικές ζώνες οι καταναλωτές αναφέρουν συχνότερες επισκέψεις, συχνότερη κατανάλωση και διαθεσιμότητα να πληρώσουν περισσότερο για πάρκινγκ αλλά και για προϊόντα, γ) υγιείς κοινότητες, δεδομένου ότι σε δενδρόφυτες γειτονιές αναφέρονται χαμηλότερα επίπεδα ενδο-οικογενειακής βίας, μειωμένο στρες, ταχύτερη ανάρρωση, κλπ.
Για τις δημοτικές αρχές –αλλά και για εμάς– η πιο σημαντική συνεισφορά όλης αυτής της έρευνας ήταν η ακριβής ποσοτικοποίηση σε χρήματα του κάθε οφέλους, για πολλές τυπικές (από πλευράς κλίματος) πόλεις των ΗΠΑ και για 3-4 τυπικά δέντρα της κάθε πόλης. Οι ποσοτικοποιήσεις προκύπτουν με διάφορους τρόπους. Για παράδειγμα, υπολογίζοντας τα έξοδα για αντιπλημμυρικά έργα που θα έπρεπε να κάνουμε αν δεν υπήρχε το πράσινο, κ.ά. Τα αποτελέσματα είναι συγκλονιστικά για το πόσο κερδοφόρα είναι τα δέντρα για τις πόλεις:
- Σε μία πόλη με κλίμα που μοιάζει με αυτό του Περιστερίου και της Σπάρτης (Modesto, San Joaquin Valley, California), υπολόγισαν ότι ένα μεγάλο πλατάνι (> 15 μέτρα ύψος) τη 10η χρονιά της ζωής του, προσφέρει καθαρό οικονομικό κέρδος για την πόλη (δηλαδή αφού αφαιρέσουμε και το κόστος κανονικής συντήρησης, αποκομιδής κλαδευμάτων και επιδιόρθωσης σκληρών υποδομών) περίπου 35 € (53 $) Το δέντρο αυτό, 40 χρόνια μετά τη φύτευσή του, έχει προσφέρει κάθε χρόνο κατά μέσο όρο, καθαρό οικονομικό κέρδος στην πόλη περίπου 32 € (48 $). Μάλιστα, η σχέση Ωφέλειας/Κόστους για ένα μεγάλο πλατάνι στο Modesto υπολογίστηκε πως είναι τεράστια, δηλαδή ότι για κάθε 1 € που επενδύει ο Δήμος, λαμβάνει οφέλη αξίας 24,3 €.
- Σε μία πόλη με πιο υγρό Μεσογειακό κλίμα (Berkeley, Northern California Coast), υπολόγισαν ότι ένα μεγάλο πεύκο (> 15 μέτρα ύψος), 40 χρόνια μετά τη φύτευσή του, έχει προσφέρει κάθε χρόνο κατά μέσο όρο, καθαρό οικονομικό κέρδος για την πόλη (δηλαδή αφού αφαιρέσουμε και το κόστος κανονικής συντήρησης, αποκομιδής κλαδευμάτων και επιδιόρθωσης σκληρών υποδομών) περίπου 97 € (146 $).
Σιγά – σιγά, οι ερευνητικές αυτές μέθοδοι έχουν αρχίσει να χρησιμοποιούνται και στις χώρες της Μεσογείου. Έτσι:
- Στο Δ. Περιστερίου Αττικής υπολογίστηκε ότι π.χ. το ετήσιο οικονομικό όφελος από μια Κουκουναριά σε δημόσιο χώρο μπορεί να είναι 12,01 € από εξοικονόμηση ενέργειας, 12,33 € από βελτίωση της ποιότητας του αέρα, κλπ.
- Στην πόλη της Λισαβόνας (Πορτογαλία) υπολογίστηκε ότι π.χ. το ετήσιο οικονομικό όφελος από μια Μελικουκιά (Celtis australis, δέντρο που συναντάμε και σε δενδροστοιχίες της Θεσσαλονίκης) μπορεί να είναι ως 46 € (69 $) από τη μείωση της απορροής των ομβρίων υδάτων, κλπ.
Αν και δεν συνιστάται η χρήση των παραπάνω ποσών ως απόλυτες τιμές και σε κάθε περίπτωση, για να υπολογίζονται οι ωφέλειες από το κάθε δένδρο, τα μεγέθη είναι τέτοια που έλαβαν την αρμόζουσα προσοχή από δημοτικούς άρχοντες, πολίτες (εφόσον ένα δημόσιο δέντρο προσφέρει οφέλη σε όλους), πολεοδόμους, κλπ.
Αυτές που έχουν αξιοποιήσει τα αποτελέσματα αυτά με τον καλύτερο τρόπο έως τώρα, είναι οι εταιρείες που παρέχουν ηλεκτρικό ρεύμα. Γιατί συνειδητοποίησαν ότι η σκίαση των σπιτιών με δέντρα είναι μακροπρόθεσμα πιο προσοδοφόρα από την παροχή ρεύματος, ειδικά κατά τις ώρες αιχμής του καλοκαιριού. Ήδη από το 1989, η εταιρεία SMUD που παρέχει ρεύμα στο Sacramento της Καλιφόρνια, ξεκίνησε ένα φιλόδοξο πρόγραμμα σε συνεργασία με το μη-κερδοσκοπικό ίδρυμα Sacramento Tree Foundation. Το πρόγραμμα δίνει δωρεάν δέντρα, αξιοποιεί εκπαιδευμένους εθελοντές και παρέχει επιτόπιες συμβουλές μέσω δασολόγων για τη θέση φύτευσης, το είδος που θα φυτευθεί, τον τρόπο συντήρησης, κλπ. Ο σκοπός είναι τα δέντρα να δίνουν συνολικά τα μεγαλύτερα καθαρά οικονομικά οφέλη από την πλευρά της εξοικονόμησης ενέργειας.
Η ιδέα αυτή βρήκε πολλούς μιμητές -άλλες εταιρείες παροχής ρεύματος- και μάλιστα πολύ πρόσφατα, στις 1 Ιουνίου, κατατέθηκε στο Κογκρέσο πρόταση νόμου για την επιδότηση των εταιρειών για να υλοποιήσουν τέτοια προγράμματα, στα πλαίσια της αντιμετώπισης των κλιματικών αλλαγών.
Αποδεικνύεται δηλαδή πλέον ότι τα δέντρα, το πράσινο στην πόλη, είναι μία Πράσινη Υποδομή, υπερπολύτιμη και κακώς υποτιμημένη. Μια υποδομή μακριάς πνοής, που αποδίδει σε ορίζοντα δεκαετιών. Όπως λέει και μια αμερικανική παροιμία: «η καλύτερη ημέρα να φυτέψεις ένα δέντρο ήταν πριν από 20 χρόνια, η δεύτερη καλύτερη ημέρα είναι σήμερα».
Είχε, λοιπόν, απόλυτο δίκιο ο Λόρδος Orrery όταν έγραφε το 1749 πως «τα δέντρα είναι τα καλύτερα μνημεία που μπορεί ο άνθρωπος να υψώσει για να τον θυμούνται: διότι τον επαινούν χωρίς να τον κολακεύουν και γιατί είναι ευλογία για τα παιδιά που είναι ακόμα αγέννητα».
Μιχάλης Αναστασιάδης
Γεωπόνος Γ.Π.Α., MSc Περιβαλλοντικής Πολιτικής & Διαχείρισης, Εργασία: Δ. Σπάρτης. Μέλος Συντ. Επιτρ. Θ.Ο. «Γεωργία - Τρόφιμα» των Οικολόγων-Πράσινων, Ιδρ. Μέλος «Γεωπόνοι του Κόσμου».
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ευεξία & Διατροφή, τ. 50, 7ος-8ος 2011
